تاریخچه‌ی میناکاری

به گفته کارشناسان و همچنین با تطبیق دادن میناکاری‌های بیزانس با آثار ایرانی معلوم شده است که مانند بسیاری دیگر از صنایع دستی، هنر مینا کاری نیز ابتدا در ایران شکل گرفته است و سپس به کشورهای دیگر صادر شده است.

یکی از قدیمی‌ترین نمونه‌های میناکاری ایرانی یک بازوبند طلا به همراه میناکاری تزیین شده بر روی آن است که به دوره‌ی هخامنشیان تعلق دارد و در موزه‌ی ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود.

بر اساس آثار به دست آمده این طور به نظر می‌رسد که دوران اوج این هنر در پیش از اسلام به دوره سلجوقیان باز می‌گردد که تهیه ی ظرف های میناکاری شده ی برنجی رواج داشته است. نمونه هایی از میناکاری های انجام شده روی لشیا و ظروف مختلف نیز در دوره ی ساسانی در موزههای مختلف موجود می‌باشد.

در مورد پیشینه‌ی مینا کاری در دوره‌ی پیش از اسلام گفته می‌شود که سابقه‌ی هنر میناکاری به دوره‌ی اشکانیان و ساسانیان می‌رسد اما سابقه‌ی استفاده از آن از آغاز اسلام تا پیش از حکومت ایلخانان مغول مشخص نیست . غازان خان ، حاکم مغول ، پادشاهی بود که در مدت کوتاهی به علم شیمی دست یافت اما به جای این که مانند پیشینیان خود با صرف مبالغ زیاد این علم را در راه به دست آوردن اکسیر و کیمیا صرف کند ، این دانش را صرف هنر میناکاری کرد و بدین ترتیب کهن‌ترین آثار به دست آمده میناکاری در دوران بعد از اسلام به دوران حکومت مغول‌ها و غازان‌خان باز می‌گردد.

در دوران مغول سبک نوینی در هنر میناکاری به‌وجود آمد و به‌جای نگاره‌های عربی، تصویرها و شکل‌هایی که مربوط به ظاهر و لباس درباریان بود با میناکاری ترسیم می‌شد. بعد از آن در دوران تیموریان باز هم ابداعاتی در نگاره‌های میناکاری به وجود آمد و نقش و نگارهای مینایی به شرقی‌ترین شکل خود رسید.

در زمان صفویان نقش‌های مینیاتوری مانند مجلس‌های بزم در دربار ، شکار و اسب سواری بیشتر رواج داشت و میناکاری بیشتر بر روی نقره انجام می‌شد. در این دوره نقش‌های اسلیمی و ختایی به طرح‌ها افزوده شد و بیشتر از دوره‌های دیگر رنگ قرمز در طرح‌ها به کار رفت. پس از دوران صفویه اصفهان تقریبا به صورت یک مرکز عمده میناکاری باقی ماند و علاوه بر این در شهرهایی همچون ری، طوس و کاشان نیز به دلیل وجود معادن کائولین  هنر میناکاری رواج بهتری نسبت به دیگر شهرها پیدا کرد .

در دوران قاجاریه هنر میناکاری دچار تحولاتی شد ، به خصوص در دوران حکومت ناصرالدین شاه این هنر به دربار و خانه‌های اشراف راه یافت و بیشتر سرقلیان‌ها ، کوزه قلیان‌ها، کمربندها ، آفتابه لگن‎ها گلاب پاش‌ها ، گوشواره‌ها و اشکدان‌ها از جنس مینا ساخته شد . در این دوران رنگ متداول و غالب در هنر مینا‌کاری رنگ قرمز بود و از طرح‌هایی همچون گل و بوته استفاده می‌شد. در اواخر دوران قاجاریه هنر مینا رو به فراموشی رفت و شاید آخرین بازمانده صاحب این هنر در اواخر دوران محمد شاه قاجار، آقا علی فرزند آقا باقر نقاش باشد که همردیف پدرش بود.

بالاخره بعد از جنگ جهانی دوم یک سرهنگ آلمانی به نام مسیو شونمان، که از طرف یک شرکت آلمانی برای نصب ماشین‌های پارچه بافی کارخانه وطن به اصفهان آمده بود در اوقات فراغت خود با توجه به این که مقداری مواد اولیه میناسازی از کشور خود به ایران آورده بود به تهیه ظروف مینا می‌پرداخت و نقاشی آن را به هنرمندان اصفهانی سفارش می‌داد ولی خود شخصا اجسام میناکاری را بوم و آتش می‌داد. وی دارای همکاری به نام حسن خان فرامرزی فولادی بود که او را در نصب ماشین آلات پارچه بافی کمک می‌کرد. فرامرزی با توجه به علاقه و کنجکاوی شدیدی که به یادگیری فن بوم کاری و آتش‌کاری داشت از روزنه‌ی دیوار اتاق آتش‌کاری طرز کار این هنر را از این سرهنگ آلمانی فرا گرفت و سپس مرحوم شکراله صنیع‌زاده از معلومات و تجربه‌ی مرحوم فرامرزی استفاده کرد و با همکاری و اطلاعات ارزنده‌ی وی توانست نسبت به رونق و رشد این هنر و تحول در شکل و ابعاد آن قدم‌های موثری بردارد.

استادانی همچون محمد بن عبدالوحید هراتی و مسعود ابن احمد، مصور طاهری، مرحوم رائضی، زرقونی و زنگنه و استاد شریفیان نیز به نوبت در راه عظمت و رشد این هنر بی‌بدیل و ماندگار رنج‌ها و مشقات فراوانی کشیدند. پس از ایشان هنرمندان دیگری همچون مرحوم غلامحسین فیض الهی ، استاد حسین هنر دوست، استاد مهدی غفاریان، استاد فقیهی، اخوان اسماعیلی، استاد فرشید فولادگر و بسیاری اساتید دیگر در رشد و شکوفایی این هنر کوشش و اهتمام بسیار ورزیدند تا آنجا که به کوشش این مردان هم اکنون اصفهان تنها شهری است در ایران که در آن هنر میناکاری همچنان در اوج خود باقی مانده است.

هم اكنون بیش از پانصد نفر استاد و كارگر به تهیه‌ی اشیاء مینائی اشتغال دارند. بیشتر اشیائی كه میناسازان فعلی به بازار عرضه می‌كنند عبارت است از: گوشواره ، سینه ریز ، گلوبند ، انگشتر ، جعبه‌ های بزرگ و كوچك آرایش زنانه ، قوطی سیگار ، جعبه‌های میناكاری ، سرویس‌چای‌خوری مینا ، شربت‌خوری مینا ، حباب‌های میناكاری ، بشقاب مینا ، گلدان مینا به اندازه‌های مختلف ، تابلوهای بزرگ و كوچك میناكاری كه با هنرهای دیگر مانند طلاكاری و خاتم‌كاری و مینیاتور تركیب می‌شود ، كاسه قاب قدح میناكاری ، قاب‌های عكس در اندازه‌های مختلف، زیرسیگاری مینا، پیپ مینا ،آلبوم عكس ، گلاب‌پاش مینا ، جار و چهلچراغ مینا ، درها و پنجره‌ها و ضریح‌های میناكاری شده برای مقابر ائمه شیعه در كربلا و نجف و سامره و مشهد و قم و حضرت عبدالعظیم و اماكن متبركه دیگر.